Još jednim pomeranjem granica, pred sebe postavljamo nove izvođačke izazove. 

Beogradska filharmonija dostiže još jedan od svojih umetničkih vrhunaca, maratonskom interpretacijom monumentalne petosatne muzičke drame Tristan i Izolda. Predvođen šefom-dirigentom Gabrijelom Felcom i impresivnom internacionalnom pevačkom postavom kao i Hor Opere Srpskog narodnog pozorišta, orkestar će za beogradsku publiku koncertno izvesti ovo delo, koje se na srpskoj muzičkoj sceni ponovo nalazi nakon skoro pola veka pauze.

I čin: 17:00–18:20

1. pauza: 18:20–18:50

II čin: 18:50–19:55

2. pauza: 19:55–20:25

III čin: 20:25–21:30

Najznačajniji doprinos razvoju operskog žanra predstavlja opus Riharda Vagnera (1813-1883). Posle njegovih mladalačkih dela (Vile, Zabrana ljubavi), kompozitorov operski opus razvijao se na tradiciji romantičarske opere (Rienci, Holanđanin lutalica, Tanhojzer, Loengrin). Vagnerov esej Opera i drama iz 1851. godine doneo je preokret u tretmanu opere kakvu je istorija do tada poznavala, a njegovi primeri realizovani su u četiri ostvarenja iz ciklusa Prsten Nibelunga – Rajnsko zlato, Valkire, Zigfrid i Sumrak bogova. Ova tetralogija je bila kruna nastojanja da u muzičko-scenskim delima kroz koncept Gesamtkunstwerka (jedinstvenog umetničkog dela) objedini muziku i dramu, kao i ostale, poetske i vizuelne elemente. Njihova tematika potiče iz germanske mitologije – islandske poeme Eda, kao i skandinavske Sage o Nibelunzima, čije je priče kompozitor ujedinio, a zatim modifikovao za libreta, pišući ih obrnutim redom od sadašnjeg redosleda u tetralogiji. Tokom rada na Zigfridu komponovao je remek-delo, Tristana i Izoldu, i komičnu operu Majstori pevači, dok poslednje ostvarenje tog žanra predstavlja opera Parsifal.

Zbog revolucionarnih dešavanja u Saksoniji u kojima je učestvovao, Rihard Vagner je 1849. godine pronašao utočište i politički egzil u Švajcarskoj. Tamo je dobio snažnu finansijsku podršku bogatog trgovca Ota Vezendonka, upuštajući se, iako i sam oženjen, u romansu sa njegovom ženom Matildom. Upravo je ova zabranjena ljubav imala neposredni podsticaj za nastanak muzičke drame Tristan i Izolda. Vagner ju je napisao prema keltskoj legendi iz XII veka o nesrećnoj ljubavi između plemića Tristana i princeze Izote, koja je imala veliki značaj u zapadnoevropskoj kulturi različitih naroda tokom srednjeg veka. Pored proučavanja mnogih verzija, epska poema Tristan, koju je na nemačkom jeziku obradio Gotfrid fon Štrasburg, poslužila je kao osnova za libreto koji je Vagner, kao i kod svojih ostalih dela, samostalno napisao. Značajni uticaj imala su i filosofska načela Šopenhauera, a najviše primat volje kao fundamentalne sile postojanja koja nije nikad potpuno zadovoljena i koja pokreće sve ljudske porive i želje, dovodeći do ciklusa čežnje i patnje. Njegova ideja da je muzika bila najvažnija od svih umetnosti, jer direktno izražava volju, dodatno ga je približila Vagneru. Iako je kompozitor smatrao da će ne tako veliki izvođački aparat i skromni produkcijski zahtevi biti olakšavajuća okolnost u njegovom ubeđivanju direktora operskih kuća širom sveta da izvedu Tristana i Izoldu, ipak je izuzetna složenost izvođačkih deonica bila odlučujuća, jer je daleko nadmašivala sve ono što su muzičari do tada poznavali. Pored dva naslovna lika, koji dominiraju svojim muzičkim, tehničkim i scenskim zahtevima, može se reći da najveći teret nosi orkestar gradeći gusto polifono hromatsko tkivo uz kolorističke efekte, od gromoglasnih kulminacija do delikatnih sola, u neprekinutom muzičkom toku. Zato je od završetka partiture 1859. godine (prve skice datiraju iz 1854), premijera odigrana tek 1865. u Minhenu pod palicom Hansa fon Bilova.

Nasuprot Prstenu, u kojem podjednaki značaj imaju muzika i drama, u Tristanu je favorizovana muzika. Možda se zato ovo delo smatra najviše simfonijskim, a objašnjenje leži u činjenici da je Vagner muzički materijal ovog ostvarenja pisao pre nego što je završio libreto. Bez obzira na to, ovo delo se terminološki određuje kao muzička drama, a ne kao opera u standardnom romantičarskom smislu. Ostvarenje kojim dominiraju lirika i snaga osećanja koncipirano je u tri čina, a muzički ga zaokružuju dva najpoznatija odlomka, Preludijum (umesto tradicionalne uvertire) i Ljubavna smrt, kao kulminacija dela, koji se često i samostalno izvode.

Tristan i Izolda predstavljaju prekretnicu u razvoju klasične muzike i ucrtavaju dalji pravac njenog razvoja. Šopenhauerova ideja volje koja konstantno pokreće čoveka, primenjena je u ovom delu kroz upotrebu ekstremne harmonske napetosti, stvarajući osećaj večne čežnje dvoje zaljubljenih. Ona će se muzički razrešiti tek na samom kraju, kada Izolda doživi ljubav u smrti. Tokom čitavog muzičkog toka, Vagner koristi izuzetan raspon orkestarskih boja, harmonije i polifonije. On to čini sa slobodom koja se retko nalazi u njegovim ranijim operama, počev od prvog sazvučja zapisanog u partituri, nazvanog Tristanov akord, koji ima veliki značaj u udaljavanju od tradicionalne tonalne harmonije jer umesto razrešenja, prelazi u drugi disonantni akord. Kao i u tetralogiji Prsten Nibelunga, u Tristanu i Izoldi mogu se identifikovati lajtmotivi koji se ponavljaju, a njihovim ponovnim pojavljivanjem muzički se povezuju momenti dramske radnje.

Muzička drama Tristan i Izolda je nesumnjivo kapitalno delo svetske muzičke literature i jedno od najznačajnijih ostvarenja celokupne istorije muzike. Beogradska filharmonija ju je prvi put izvela u junu 1968. godine, i to scenski na pet predstava na Festivalu Dva sveta u italijanskom gradu Spoletu pod upravom Oskara Danona i D. Frekmana, a zatim i na pet izvođenja 1976. godine, prvo u dvorani Kolarčeve zadužbine, a zatim i na gostovanjima u Ljubljani, Zagrebu, Skoplju i Dubrovniku, pod palicom Živojina Zdravkovića.

Danica Maksimović

Medijski sponzori