Za nacionalne škole centralne Evrope, naročito za mađarsku, prethodni vek bio je vek stvaranja. U tom periodu stvaraju neki od najvećih kompozitora u istoriji mađarske muzike, koji su u svoja dela inkorporirali folklor. Briljantne Igre iz Galante je 1933. godine napisao mađarski kompozitor Zoltan Kodaj. Inspiracija za delo izrasla je iz muzike sa kojom se kompozitor najverovatnije susreo kao dete, u gradu Galanti, u kojoj je njegov otac radio kao šef železničke stanice, na liniji Budimpešta-Beč. Vešto umetnički transponovan folklorni uzor, uz maestralnu orkestraciju, bogatu bojama i sa voluminoznim instrumentarijumom, čine ovo delo jednim od omiljenih na standardnom koncertnom repertoaru. Program uokviruje najpoznatije delo Bele Bartoka, Koncert za orkestar, jedno od najpopularnijih i najzahtevnijih simfonijskih ostvarenja savremenog koncertnog repertoara. Ponovo pred beogradskom publikom je fenomenalni solo hornista Filharmonije Nikola Ćirić sa Glijerovim koncertom. Za dirigentskim pultom je harizmatični Džon Akselrod, jedan od miljenika muzičara i publike koji se sa ovakvim repertoarom predstavlja prvi put.
Velike zasluge za razvoj etnomuzikologije kao nauke u Istočnoj Evropi, kao i postojanje velikog broja muzičkih zbirki naroda koji su naseljavali to područje, pripadaju Zoltanu Kodaju (1882-1967), mađarskom kompozitoru, pedagogu, lingvisti i filozofu. Široko obrazovanje stekao je na Budimpeštanskom univerzitetu na polju filologije, lingvistike i filozofije, paralelno sa studijama kompozicije na Akademiji Franc List. Zajedno sa Bartokom radio je na promovisanju mađarske tradicije kroz svoj etnomuzikološki rad, ali i kroz originalne kompozicije čija tematika ili muzička osnova pokazuju jasne nacionalne karakteristike.
Jedan od bisera njegovog opusa u kojem su zastupljena pretežno orkestarska, kamerna i horska dela (uključujući i jednu nacionalnu operu Hari Janoš) su Igre iz Galante. Narodna muzika iz okoline istoimenog gradića u današnjoj Slovačkoj, gde je Kodaj proveo detinjstvo, poslužila je kao osnova za tematske materijale dela, nastalog 1933. godine. Velika naseobina mađarskih Cigana sa tog podneblja iznedrila je mnoge vrsne muzičare, kao i njihov specifičan virtuozni instrumentalni stil. Njihove melodije su se našle u jednoj zbirci iz 1800. godine, objavljenoj u Beču, a nekoliko tema poslužilo je Kodaju za majstorsku obradu. Posle introdukcije u laganom tempu u kojoj se smenjuju kratki solistički nastupi horne, oboe, klarineta, koje povezuje gudački korpus, sledi niz igara kroz postepeno ubrzavanje tempa sve do briljantnog finala.
Ruski kompozitor nemačko-poljskog porekla, Rajnhold Glijer (1875-1956), rođen je u Kijevu, koji je pripadao tadašnjem Ruskom carstvu. Došavši iz umetničke porodice, od ranih dana bavio se muzikom, a školovao se u Moskvi, a potom u Berlinu. Ipak, najveći deo njegove umetničke karijere bio je vezan za Rusiju, pri čemu je posebno bio angažovan u kulturno marginalizovanim područjima, među kojima su Sibir, Uzbekistan i Azerbejdžan. Njegova umetnička poetika stilski se karakteriše kao poznoromantičarska, uz povremene inspiracije folklornim idiomom.
Nevelik stvaralački opus Rajnholda Glijera obuhvatio je dela različitih žanrova, ali su popularnost na Zapadu stekla samo njegova koncertantna ostvarenja: koncerti za koloraturni sopran, harfu i hornu. Koncert za hornu i orkestar u Be-duru, op. 91 završen je 1951. godine. Premijerno je izveden godinu dana kasnije u Sankt Peterburgu sa ruskim hornistom Valerijem Polekom i gradskim simfonijskim orkestrom. Njegov muzički jezik je neoklasičan, uz snažne romantičarske uticaje, dok je struktura trostavačna. Kadencu za koncert napisao je Polek. Ona korespondira Glijerovom muzičkom jeziku, ali njeni interpretativni zahtevi daleko prevazilaze virtuoznost čitavog dela. Zbog toga su mnogi hornisti modifikovali standardnu kadencu, prilagođavajući je sopstvenim mogućnostima i afinitetima, dok su neki pisali i potpuno nove kadence. Ovom prilikom ćemo slušati originalnu Polekovu verziju, koju je solista neznatno skratio.
Jedno od poslednjih dela Bele Bartoka (1881-1945) nastalo je kao porudžbina Fondacije Sergeja Kusevickog. Kada je Bartok na molbu čuvenog dirigenta koji se nalazio na čelu fondacije napisao svoj Koncert za orkestar, nije mogao ni da pretpostavi da će upravo ovo delo biti jedna od njegovih najpoznatijih i najčešće izvođenih kompozicija. Koncert je napisan krajem 1943. godine, za nepuna dva meseca, a premijerno ga je 1. decembra 1944. godine u Karnegi Holu, izveo Bostonski simfonijski orkestar pod upravom Sergeja Kusevickog. Činjenicu da su koncepcija i struktura dela u potpunom kontrastu sa konvencionalnom koncertantnom formom, Bartok je objasnio time da je svoju kompoziciju nazvao koncertom umesto simfonijom, zbog virtuoznog i solističkog tretmana svake pojedinačne instrumentalne sekcije u orkestru.
Kroz pet stavova Koncerta za orkestar Bartok koristi različite forme i izražajna sredstva. On kombinuje karakteristike zapadnoevropske umetničke muzike i istočnoevropskog, naročito mađarskog folklora, napuštajući tonalnost i često koristeći netradicionalne moduse i tonske nizove. Bartok, inače poznat kao jedan od rodonačelnika etnomuzikologije, istraživao je narodne melodije, pa se njihov uticaj oseća u čitavom delu. Prvi stav, Introduzione, predstavlja laganu uvodnu muziku, i napisan je u sonatnoj formi, dok se drugi, Giuoco delle coppie, sastoji iz pet tematski potpuno različitih odseka, koje zajedno sviraju različiti parovi instrumenata iz različitih orkestarskih grupa. Sledeći, lagani stav koji nosi naslov Elegia, tipičan je za Bartokovu tzv. noćnu muziku, i zasniva se na tri teme koje potiču od materijala uvodnog stava. Glavna tema četvrtog stava, Intermezzo interrotto, predstavlja parodiju na marš iz Sedme simfonije (Lenjingradske) Dmitrija Šostakoviča, a okosnica poslednjeg stava (Finale), zasnovanog na brojnim narodnim melodijama, svojevrsni je perpetuum mobile, a po strukturi je, kao i uvodni stav, sonatni oblik.
mr Asja Radonjić
