Prvi koraci

Period između dva svetska rata u Beogradu obeležila su nastojanja muzičara da obogate i unaprede umetnički život prestonice, ugledajući se na velike evropske metropole. Tako je orkestar, sastavlјen od muzičara Opere Narodnog pozorišta, nastavnika beogradskih muzičkih škola i nekolicine amatera, 13. juna 1923. godine, održao svoj prvi koncert pod zvaničnim imenom Beogradska filharmonija. Nјen osnivač, umetnički direktor i šef-dirigent bio je Stevan Hristić (1885-1958), jedan od najznačajnijih srpskih kompozitora i dirigenata. Uprkos lošim uslovima rada i brojnim problemima, Filharmonija je tokom ovog, tzv. Hristićevog perioda (1923-1936), ustanovila sistem pretplatničkih koncerata, sa gostovanjima domaćih i stranih umetnika, i započela rad na savlađivanju klasičnog, kao i tada savremenog repertoara.

Nakon prvog međunarodnog gostovanja koje je orkestar ostvario u Sofiji, 1936. godine, umetničko vođstvo preuzeo je Lovro Matačić (1899-1985), koji je značajno doprineo podizanju izvođačkog nivoa i renomea Beogradske filharmonije, na čijem čelu je bio do početka Drugog svetskog rata. U tom periodu, na koncertnom podijumu su se, u interpretaciji Beogradske filharmonije, mogle čuti simfonije Bruknera i Malera, ali i Hendlovog Mesije, Betovenove Mise solemnis i koncertno izvođenje Vagnerovog Parsifala. Od tada datira i početak saradnje sa orkestrima iz regiona – Zagrebačkom i Slovenačkom filharmonijom, koje su u punom sastavu održavale zajedničke koncerte. U ovom periodu ostvareni su i prvi veći umetnički rezultati, sa gostovanjima dirigenata Dmitrija Mitropolusa, Jozefa Kripsa, pijanista Alfreda Kortoa, Karla Cekija, Nikolaja Orlova i Nikite Magalova, violiniste Georga Kulenkampfa, violončelista Pjera Furnijea i Enrika Majnardija, kao i vokalnih umetnika Zinke Kunc, Bahrije Nuri-Hadžić, Melanije Bugarinović i Josipa Rijaveca.

Posleratne godine

Nakon ratnog perioda, u kojem nije bilo organizovane koncertne aktivnosti, Filharmoniju preuzima kompozitor i dirigent Oskar Danon (1913-2009), pod čijom je upravom, osamnaest dana posle oslobođenja Beograda, 7. novembra 1944. godine, održan prvi posleratni koncert. Te godine su u najvećoj meri obeležili prigodni koncerti koji su pratili značajne događaje i različite državne manifestacije.

Orkestar je dobio svoju zvaničnu autonomiju 1951. godine, naziv Simfonijski orkestar Narodne Republike Srbije, kao i novog šefa-dirigenta, Krešimira Baranovića (1894-1975). Samo godinu dana kasnije, orkestru je trajno vraćeno ime Beogradska filharmonija, koje nosi i danas. Tokom Baranovićevog desetogodišnjeg mandata direktora i šefa-dirigenta, orkestar se ustalio kao ansambl, sa redovnim nastupima i abonmanskim koncertima, a načinjeni su i prvi koraci u pravcu decentralizacije muzičkog života. Tako je Filharmonija, pored redovnih koncerata u dvoranama Doma sindikata i Ilije M. Kolarca (u kojoj i danas svira), takođe nastupala i u domovima kulture, školama, bioskopima, pa i fabričkim halama širom Srbije, ali i ostvarila gostovanja u Grčkoj, Libanu, Egiptu i Rumuniji. U tom periodu, orkestrom Beogradske filharmonije je 1958. godine, kao laureat dirigentskog takmičenja u Liverpulu, prvi put dirigovao i Zubin Mehta, čija posebna veza sa orkestrom i veliko međusobno prijatelјstvo traju i danas.

Zlatno doba

Baranovića je 1961. godine nasledio Živojin Zdravković (1914-2001), koji je Filharmoniju, kroz njeno tzv. zlatno doba, predvodio do 1978. godine. Uz Baranovića i Zdravkovića, orkestar je često predvodio i Đura Jakšić, a od domaćih umetnika nastupali su dirigenti Bogdan Babić, Dušan Skovran, Mladen Jagušt, Borislav Pašćan i Dušan Miladinović, violinista Branko Pajević, pijanisti Dušan Trbojević i Andrija Preger, flautista Miodrag Azanjac, klarinetista Ernest Ačkun, kao i vokalni solisti Miroslav Čangalović, Milka Stojanović, Radmila Bakočević i Biserka Cvejić. Svoje prve nastupe sa Filharmonijom su u to vreme zabeležili i danas renomirani umetnici: dirigent Darinka Matić-Marović, violinista Jovan Kolundžija, violončelistkinja Ksenija Janković i drugi. Otvaranjem tadašnje Jugoslavije prema inostranstvu, u ovom periodu Beogradska filharmonija je ugostila velike umetnike među kojima su dirigenti Rafael Kubelik, Igor Markevič, Ser Malkolm Sardžent, Karl Bem, Leopold Stokovski, Kiril Kondrašin, Genadij Roždestvenski, Zubin Mehta, Džon Barbiroli, Rudolf Kemp, Šarl Ditoa, Neme Jarvi, Aron Kopland, violinisti Jehudi Menjuhin, David Ojstrah, Isak Štern, Henrik Šering, Leonid Kogan, Gidon Kremer, violončelista Andre Navara, pijanisti Artur Rubinštajn, Mauricio Polini, Svjatoslav Rihter, Aldo Čikolini, Đina Bakhauer, Emil Gilјels, Ivon Lorio, flautista Žan-Pjer Rampal i drugi.

Beogradska filharmonija je u ovom razdoblјu ostvarila i najznačajnija gostovanja u svojoj dotadašnjoj istoriji i predstavila se u sredinama sa dužom i daleko bogatijom umetničkom tradicijom. Tako je orkestar nastupao u Italiji, Austriji, SR Nemačkoj, DR Nemačkoj, Bugarskoj, Mađarskoj, Rumuniji, Čehoslovačkoj, SSSR-u, Švajcarskoj, Velikoj Britaniji, Norveškoj, Meksiku i na Kubi. Takođe, Beogradska filharmonija gostovala je na renomiranim međunarodnim festivalima kao što su Praško proleće, Berlinske svečane nedelјe, Festival dva sveta u Spoletu, kao i na festivalima u Montreu, Bergenu i Sofiji. Uspešni nastupi rezultirali su i značajnim snimcima koje je orkestar ostvario prvo za domaće, a potom i čuvene svetske diskografske kuće Philips, Decca, i Electrola. Dva izdanja pripadala su seriji Čuveni orkestri Evrope, gde se Beogradska filharmonija našla u društvu Bečke, Berlinske i Drezdenske filharmonije, Pariskog orkestra i Nove filharmonije iz Londona koje su, između ostalih, predvodili O. Klemperer, Š. Minš i H. fon Karajan. Beogradsku filharmoniju su tada svetski stručnjaci rangirali na peto mesto najbolјih evropskih orkestara, čemu su doprineli i snimci za uglednu svetsku izdavačku kuću EMI. Godine 1970, snimak ruskih arija u izvođenju čuvenog tenora Nikolaja Gede i Beogradske filharmonije dobio je Grand Prix d’ Europe za najbolјu ploču godine.

Osamdesete i devedesete

Zdravkovića je 1978. godine na mestu direktora, umetničkog direktora i šefa-dirigenta nasledio njegov nekadašnji student Angel Šurev (1932-2004), koji je na tom mestu bio u dva navrata, od 1978-79. i 1982-1983. godine. Napredak orkestra nastavlјen je, doduše, ne tako intenzivnim, ali i dalјe veoma značajnim nastupima i turnejama po Italiji, Čehoslovačkoj, Mađarskoj i Bugarskoj, koje su realizovane sa Šurevim, a potom i sa Antonom Kolarom (1942), koji je kao šef-dirigent radio od 1979-1981. godine.

Sredinom 80-ih godina prošlog veka, paralelno su delovali umetnički direktor Horst Ferster (1920-1987), od 1985-1987. godine i direktor i šef-dirigent Jovan Šajnović (1924-2004), od 1983-1989. godine, koji su ostvarili zapažene turneje po Austriji, Italiji, Belgiji, SR Nemačkoj i Španiji. Najveći doprinos Ferster je dao u interpretacijama nemačkog romantičarskog koncertnog repertoara, naročito Šumana, Bramsa i Betovena, a u ovom periodu sa orkestrom su nastupali dirigenti Veronika Dudarova, Hans Graf, Vladimir Fedosejev, Kristijan Mandeal, violinisti Gidon Kremer, violončelisti Hajnrih Šif i Mstislav Rostropovič, pijanisti Aleksandar Slobodjanik, Elizabeta Leonskaja i drugi. Od domaćih umetnika, beogradskoj publici su se tada po prvi put predstavili danas poznati pijanisti Aleksandar Madžar, Nataša Velјković i Rita Kinka, kao i violinisti Stefan Milenković, Sreten Krstić i Mateja Marinković.

Početkom 90-ih godina proteklog veka, na čelo orkestra je došao već tada afirmisani ruski dirigent Vasilij Sinajski (1947), koji je tokom jedne sezone mandata šefa-dirigenta i umetničkog direktora (1990-1991) značajno doprineo novom podizanju umetničkog nivoa i izvođačkog kvaliteta orkestra. Ostao je zabeležen njegov nastup sa Mstislavom Rostropovičem, kao i koncerti u Španiji, a dalјi rad sa orkestrom prekinule su ratne okolnosti. U tom periodu, sa Beogradskom filharmonijom su prvi put nastupili dirigent Ivan Fišer, tada mladi pijanista Boris Berezovski, violončelisti Stanislav Apolin i Aleksandar Knjazev i flautista Orel Nikole.

Ratne godine na teritoriji Balkana Beogradsku filharmoniju su dovele na margine evropskih koncertnih dešavanja. Međutim, njen sledeći šef-dirigent Emil Tabakov (1947) tokom četiri sezone na ovoj poziciji (1994-1999), uspeo je da održi solidan nivo i stekne veliku naklonost muzičara, ali i beogradske publike i kritike. U to, za Beograd i Srbiju, mračno i teško vreme, prvi put su došli dirigenti koji su nastavili saradnju sa orkestrom i u nastupajućim godinama: Petr Vronski, Đula Nemet, Konstantin Krimec i Kristijan Mandeal, kao i bariton Želјko Lučić, jedan od najpoznatijih srpskih umetnika današnjice, violinista Nemanja Radulović, pijanistkinja Tamara Stefanović. Kako fondovi za kulturu gotovo da nisu ni postojali, uslovi rada bivali su sve teži, te se institucija suočila i sa ozbilјnim tehničkim problemima, a dotrajali instrumentarijum dostigao je nivo onih iz amaterskih društava.

Novi milenijum

Period bombardovanja Srbije 1999. godine, pa do 2001. godine, koji je protekao pod vođstvom Pavla Medakovića, sigurno je jedan od najtežih u istoriji Beogradske filharmonije. Bez organizovane koncertne sezone, sa sporadičnim koncertnim nastupima, i bez ijednog značajnijeg dirigenta ili soliste, Beogradska filharmonija dočekala je političke promene krajem 2000. godine. Na poziv novoimenovanog direktora Ivana Tasovca (1966), koji je na ovoj poziciji bio od 2001. do 2013. godine, na mesto šefa-dirigenta došao je Uroš Lajovic (1944). Redovan gost orkestra gotovo svake sezone od 1977. godine, Lajovic je na ovoj poziciji bio od 2001. do 2006. godine. Ovaj period donosi veliki preokret u opštem funkcionisanju institucije i radu orkestra, čime se Beogradska filharmonija postepeno vratila na mapu značajnih evropskih orkestara. Došlo je do smene generacija muzičara, pri čemu su se mladi umetnici, školovani u svetskim muzičkim centrima, vratili u Srbiju i izgradili novi imidž orkestra, čiji je prosek starosti tada bio 28 godina. U Beograd su ponovo počeli da dolaze renomirani svetski umetnici, od dirigenata Zubina Mehte, Jiržija Kouta, Bruna Vajla, Kirila Petrenka, Leopolda Hagera, Ena Šaoa, violinista Renoa Kapisona i Najdžela Kenedija, violončelista Gotjea Kapisona i Garija Hofmana, pijanista Nikolaja Luganskog i Denisa Macujeva, horniste Radovana Vlatkovića, klarinetiste Pola Mejera, perkusionistkinje Evelin Gleni i drugih. Orkestar je gostovao u Sloveniji, Austriji i Italiji. Reformisana je abonmanska organizacija koncerata i unapređen sistem prodaje karata. Tokom sezone 2003/04, orkestar se nakon rekonstrukcije, vratio u svoju novoopremlјenu zgradu, sa dvoranom koja poseduje 201 mesto. Na inicijativu Zubina Mehte, u sezoni 2005/06. osnovan je i fond za nabavku novih instrumenata, koji nosi ime ovog velikog dirigenta. Zahvalјujući donacijama iz budžeta, kao i od privatnih sponzora i donatora, do danas je u nove instrumente uloženo preko 1,5 miliona evra.

Po odlasku Lajovica sa mesta šefa-dirigenta, na ovoj poziciji se kratko zadržao Dorijan Vilson (1964), koji je u periodu 2006/07, do tada standardni repertoar, upotpunio delima iz američke muzičke literature. Sa njim je orkestar, nakon duže pauze, otišao na prvu veliku turneju po Švedskoj i ostvario prvo posleratno gostovanje u Sarajevu.

U godinama koje su usledile, sa Beogradskom filharmonijom su nastupali istaknuti svetski umetnici – dirigenti Kšištof Penderecki, Muhai Tang, Ser Nevil Mariner, Ašer Fiš, violinisti Sara Čang, Ivri Gitlis, Lijana Isakadze, Izabel Faust i Žil Apap, violončelisti David Geringas i Sol Gabeta, pijanisti Gerhard Opic, Andrej Gavrilov, Beri Daglas, Elizabeta Leonskaja i Žan-Iv Tibode, trubači Gabor Boldocki i Sergej Nakarjakov, hornista Radek Baborak, oboista Aleksej Ogrinčuk i drugi. Nakon nekoliko uspešnih nastupa sa Beogradskom filharmonijom, za šefa-dirigenta je imenovan kineski dirigent Muhai Tang koji je na ovoj poziciji bio od sezone 2010/11, zaklјučno sa sezonom 2014/15. Za šefa dirigenta Beogradske filharmonije od sezone 2017/18 imenovan je Gabrijel Felc, a od iste sezone glavni gostujući dirigent biće Danijel Rajskin.

Inovativnim pristupom pri izboru koncertnih ciklusa i pojedinačnih programa, kao i sve kvalitetnijim interpretacijama, Beogradska filharmonija je poslednjih godina značajno povećala broj pretplatnika, i obogatila repertoar novim i do sada u Beogradu neizvedenim ostvarenjima, koja se publici predstavlјaju ubrzo nakon svetskih premijera. Rezultat ovih napora je činjenica da je Beogradska filharmonija prvi orkestar u regionu sa rasprodatim kartama za nekoliko meseci unapred.

Sa orkestrom nastupaju dirigenti Mihail Jurovski, En Šao, Gabrijel Felc, Džejn Glover, Eiđi Oue, Hauard Grifits, pijanisti Fazil Saj, Simon Trpčeski, Lilјa Zilberštajn, Eliso Virsaladze, Nelson Freire, Boris Berezovski, Andrej Gavrilov, violinisti Julijan Rahlin, Sergej Krilov, Vadim Rjepin, Nemanja Radulović, violončelisti Miša Majski, Antonio Menezes, Mikloš Perenji, Stiven Iserlis, Mario Brunelo, Johanes Mozer, Maja Bogdanović, gitarista Šeron Izbin, flautista Emanuel Paji, harfista Gzavije de Mestr, duo Igudesman i Džu itd.

Pored velike turneje po Italiji održane krajem 2011. godine, orkestar se orijentisao ka obnavlјanju koncertne aktivnosti u regionu – Sloveniji i Hrvatskoj, a u Dubrovniku je, prvi put nakon gotovo 30 godina, sa Zubinom Mehtom i Julijanom Rahlinom, gostovao u Hrvatskoj. Uporedo sa tim, pored redovnih koncertnih aktivnosti u Srbiji, Beogradska filharmonija intenzivno radi na međunarodnoj promociji orkestra. Jedan od najznačajnijih projekata te vrste je organizovanje prve turneje po SAD-u, koja je sa velikim uspehom realizovana u oktobru 2014. godine. Zbog toga je i 2011. godine u Nјujorku osnovana prva američka fondacija jedne srpske nacionalne institucije – Američki prijatelji Beogradske filharmonije. Jedan od njenih glavnih cilјeva je prikuplјanje sredstava za izgradnju nove, reprezentativne koncertne dvorane Beogradske filharmonije, koja će zadovolјiti sve veće zahteve koncertne publike, ali i najviše svetske tehničke i akustičke standarde. Od najskorijih međunarodnih uspeha izdvaja se gostovanje u Moskvi, u sali “Čajkovski”, u septembru 2016. godine, koncertom kojim je otpočela sezona Moskovskog filharmonijskog društva, pod upravom Danijela Rajskina, kao i nastup u Palati umetnosti (MUPA) u Budimpešti u novembru, 2016. godine, koji je predvodio Fabris Bolon.

Jedan od skorijih uspeha koji je Beogradska filharmonija zabeležila je najveći koncert klasične muzike na otvorenom na Balkanu, održan 25. juna 2017. godine, gde je prisustvovalo više od 25.000 ljudi. Koncert je predvodio šef-dirigent Gabrijel Felc, a kao specijalni gost nastupio je čuveni Zubin Mehta.

Autori teksta: Danica Maksimović i Asja Radonjić